Миллате, ки дар тӯли таърих борҳо бо кашмакашиҳои зиёд, иғвоҳои сиёсӣ, фарҳангӣ ва динӣ рӯ ба рӯ гардида ба худ таҷрибаи комил ҳосил намуда аз гузаштаи худ ибрат мегирифт. Зина ба зина бо душманонаш сахттар мубориза мебурд ва дар ҳама ҳол аз забону фарҳангу расму оинаш ҳимоят мекард. Соҳибтамаддун будани худро борҳо собит сохтааст, ки дар мисоли мардони поквиҷдон, ватанхоҳ ва хокдӯсташ онро дидан мумкин аст. Куруши Кабир аз аввалин касоне буд, ки сохти давлатдорӣ, ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон (Эъломияи ҳуқуқи башар) -ро аз худ ба ҷаҳониён мерос гузошт. Яъне тоҷикон аввалин маротиба хостори соҳибҳуқуқ будани башарият дар рӯӣ замин буданд. Зардушт фарҳангӣ инсондӯстиро дар мисоли “Пиндори нек, гуфтори нек, рафтори нек” таҷассум кард, ки баъдтар дар адабиёти тамоми ҷаҳон ин мафҳум ҷойгоҳи хосро касб намуд. То имрӯз бо гузашти ҳазорсолаҳо ҳанӯз мардум барои комил намудани ҳамин андеша талош меварзанд ва бо пайравӣ ба он қавоиди зиндагиашонро месозанд. Меросбарони асили онҳо низ кам набуданд, ки ононро дар мисоли Ардашери Бобакон, Спитамен, Деваштич, Олӣ Сомон, Муқаннаъ, Темурмалик, Восеъ дидан мумкин аст. Аммо дар ҳар давру замон худхоҳ, бадхоҳ, худфурӯш, ватанфурӯш, фарҳангфурӯш ва хокфурӯшон низ пайдо мешуданд ва ба решаи ҳастии миллати тоҷик табар мезаданд. Вале ин табар дар охир ба сари худашон, ки ҳомили тафаккури дигарон буд бармехӯрд. Ин ду тоифаро, ки дар боло зикр кардем то ҳанӯз номашон вирди забони мардум аст, ки аввалиро ҚАҲРАМОН ва дигариро ХОИН ном мебаранд.
Душманони миллати тоҷик дар ҳар давру замон чӣ дохилӣ, чӣ хориҷӣ кам набуданд. Ҳамин боис мешуд, ки аз сарҳо калламанора месохтанд ва узангуи аспҳои худро ба хун меолонданд. Лозим ба ёдоварист, ки дар ин моҷаро хуни касифи хиёнатпешагон низ рехта мешуд ва боз хуни поки шаҳидонро олуда месохт. Ин моҷаро дар забти муғулҳо Осиёи Миёнаро ё ҳуҷуми Искандари Мақдунӣ бар зидди Доро, ки онро дар “Шарафнома”-и Низомии Ганҷавӣ дидан мумкин аст. Ду сарҳанги ғаддори шоҳ Доро баҳри молу сарват ба назди Искандари Мақдунӣ меоянд ва арз мекунанд, ки агар ту ба мо молу сарват инъом намоӣ мо фардо дар набард шоҳ Дороро ба қатл мерасонем. Ҳарчанд, ки Искандари Мақдунӣ ба ин амал бовар надошт, вале кӣ дӯст надорад, ки “Ҳарифро бо дасти ҳариф мағлуб созад”? ба ин амал розӣ шуд. Пас он ду сарҳанги хоин фардояш дар набард ба шоҳ Доро ба таъбири Низомӣ “Теғи паҳлӯшикоф” заданд ва назди Искандар муҷда оварданд. Искандар, вақте ки шоҳ Дороро дар хоку хун ниҳон дид аз ӯ се панд шунид ва аввалӣ ин буд: